İzmir’in boğası

İnsanlık tarihi boyunca Anadolu beşerinin en çok bedel verdiği canlı varlıklardan biridir boğa.

Güçlü, üretken, boyun eğmez!

Muhtemelen Orta Anadolu’da yaklaşık 10 bin yıl evvel yaban sığırlarını evcilleştirdi birinci çiftçiler.

Anadolu’da bugün, Türkçede, gelişiminin her bir etabında farklı bir ismi vardır bu bereketli varlığın.

Yeni doğana buzağı, biraz büyüyünce erkeğine dana, dişisine düve, anaç olana inek, iğdiş edilmişe öküz, damızlık olan boğa deniyor.

İnekler yüzyıllardır süt veriyor insanlara. Genç erkekler, danalar et kaynağıdırlar. Erkek sığırlar olan boğalar soyun sürmesini sağlıyorlar.

Danaların kız kardeşleri düveler de itinayla hazırlanıyor ergenliğe.

Kısırlaştırılmış erkek sığırlar olan öküzler kağnıları, otomobilleri çektiler, yük taşıdılar, vaktin akışında. İkili koşuldular. Toprağın ekilebilir hale gelmesine yardımcı oldular.

Hatta dışkıları bile işe yaradı: Samanla karıştırılıp kurutuldu, tezek oldu. Kışın ateş yaktı ocaklarda.

Toplumsal gelişiminin kıymetli evrelerinde insanın yanı başında bulundu, yavaş hareket eden bu koca başlı varlıklar.

Büyük ozan Nazım Hikmet’in Anadolu bayanlarının zahmetini anlatırken sembolik olarak dediği üzere, onlara o kadar çok kıymet verilirdi ki; “kadınlarımızın soframızdaki yeri öküzümüzden sonra gelirdi (!)”.

Boğalar tarih boyunca iri bedenleri, dik duruşları, böğürme denen gür sesleri, görkemli görünüşleriyle birlikte, üremedeki bariz fonksiyonlarıyla insan şuurunda, inancında yüceltildi.

Anadolu’nun 10 bin yıllık en eski kültürel izlerinden Göbeklitepe’de T formundaki taş dikitler üzerine işlenmiş çeşitli hayvan figürleri ortasında yabani boğa da bulunur.

Dünya’nın birinci kent biçimi yerleşim yerlerinin başında yer alan, M.Ö.6000’lere tarihlenen Konya-Çatalhöyük’teki meskenlerin duvarlarında da yabani öküz avlarının kırmızı renkle çizilmiş manzaraları vardır.

Sokaksız, bitişik konutlardan oluşan bu ören yerinin duvar fotoğraflarında görülen geniş kalçalı, iri göğüslü bayan figürleriyle dişiliğin; boğa ve koç başlarıyla simgelenen erliğin; doğum, hayat ve mevtle temaslı olduğu düşünülür.

İnsanlar tarım yapmayı öğrenmeleriyle birlikte suyun, yağmurun eser almadaki gerekliliğini yeterli kavradılar. Bu bilgiyi inançlarına da yansıttılar. Vakitle, yağmuru getiren bulutların efendisi Gök Tanrı/Erkek Fırtına Yaradanı kozmosun hükümranı oldu.

Gücü ve üretkenliği temsil ettiği düşünülen boğa en büyük Anadolu Rabbi Fırtına Rabbinin simgesiydi artık.

Nasıl göksel tesir, yağmur toprağın üretim yapmasına yardımcı oluyorsa boğa da kendi soyunun, insanlara faydalı varlıkların üremesine neden oluyordu.

Soyu sürdüren bir soyluydu o!

Yanına yaklaşılmayacak kadar güçlüydü!

Anadolu’da icat edilen hiyerogliflerde/resimli yazılarda da “güç” manasına geliyordu “boğa başı” işareti.

Anadolu’nun en eski halklarından Luviler’de Fırtına İlahı Tarhunt (belki Tarkan), Hititler’de Taru’dur.

Güney Anadolu’nun Taurus (Toros) Dağları ismini onlardan alıyor olmalıdır. “Bin Boğa Dağları”dır onlar. Boğalar kadar dik başlıdır, güç ulaşılır.

İzmirli Prof. Ekrem Akurgal da Gök Tanrı’nın en değerli simgesinin boğa olduğunu vurguluyor. Hitit metinlerinde ve sanat yapıtlarında Gök Allah’ın boğa üzerinde ayakta dururken betimlendiğini bildiriyor.

Anadolu’nun birinci bütünleşik devletini İ. Ö. 2. binyılda kuran Hititler’in inancında, Hükümdarların “öldükten sonra ilah olduğuna” inanılıyordu.

Krallarla ilgili tanımlamalarda hükümdarların başlıklarına, ilah oldukları anlaşılsın diye boğa boynuzları konuluyordu.

“Fırtına Rabbi’nin gürlediği”, gök gürültüsü üzere meteorolojik olaylar sırasına yapılan Hitit merasimlerinde kral ve kraliçe sarayda bir pencerenin önünde gökyüzüne gerçek başlarını eğiyor, Fırtına Rabbi’nin erdemine kadeh kaldırıyor, onuruna iki siyah boğa ve dokuz siyah koyun kurban ediliyor, rabbe siyah ekmek somunu sunuluyordu.

Yine Eski Hitit Devri’ne tarihlenen, Çorum-Hüseyindede doruğunda bulunan vazolardan birinin üzerine çizilmiş sahnede insan boğa bağı bir oyuna dönüşüyordu: Müzisyenler ve dansçıların önünde gençler boğanın sırtından geriye gerçek karşıt atlama/sıçramalar yapıyorlardı.

Buna misal bir çizim Konya-Çatalhöyük duvar fotoğraflarında de rastlanıyor.

Hatta Ege Denizi’nin öte yakası Girit adasındaki antik Knossos Sarayı’nda çizili duvar fotoğraflarında de delikanlıların boğalarla cambazlık yaptığı gösteriliyor.

Antik Helen inancında da boğanın tanrısal olduğu kabul ediliyordu. Bu dinin baş İlahı Zeus’un da beğenilen hayvanı boğadır. Hatta bazen Zeus boğa kılığına bile girer.

Zeus bugünkü Lübnan ülkesi etrafı olan Fenike’de aşık olduğu, kır çiçekleri toplayan Europa isimli hoş kıza beyaz bir boğa kılığında sokulur, sırtına bindirir, Girit adasına kaçırır.

Bugünkü koca kıta Avrupa ismini işte bu Europa’dan almıştır.

Türk mitolojisinde de Boğa Tanrı/Ud Cet, Boğa Cet vardır. Kimi Türk uzunlukları, köklerinin boğadan geldiğine inanırdı. Oğuz Kağan’a ismini Boğa Cet vermişti. Çok güçlü, hayatı denetleyen, bilge bir ilahtı o.

“Boğayla güreşen” manasına gelen “boğaç” sözcüğü Türkçe ile tıpkı kökten gelen Macar lisanında de bulunur.

Arap alfabesinin birinci harfi olan “alaf-elif” de Arap ve Yahudi lisanlarının kökeni olan Sami lisanında “öküz” demektir. Sonra Helen, Latin alfabesinde “alfa”ya dönüşmüş bu sözcük.

“A” harfinin yan bacakları “öküz”ün boynuzlarına nasıl da benziyor!

Eski boğa kültürünün, Dünya’nın birçok yerinde olduğu üzere Anadolu ve Ege denizi etrafında binlerce yıl devam ettiği görülüyor.

İşte bu türlü derin, manalı, insanlık kültürünü var eden köklerin başında gelen boğa’nın Batı Anadolu, İzmir etrafında de kutsanmamış olması düşünülemez.

İzmirli/Smyrnalı kör ozan, Meles Çayı kıyısında şiirler söyleyip dolaşan Homeros’un kelamını ettiği; “Asia/Asya çayırları” dediği Batı Anadolu yaylaklarında doğal ki yerli boğalar da sere serpe geziniyordu.

Onun üretkenliği, insan ömrünü kolaylaştırırken gönüllere de taht kuruyor, güç peşinde koşan insanı gücüne özendiriyordu.

İ.S.1.yüzyılda, Roma periyodunda, Akdeniz’in incisi İzmir, Pagos/Kadifekale eteklerinde denizle haşır neşirken, Buca, Gaziemir düzlükleri, Bornova Ovası İzmir’in boğalarının da şen yurduydu.

Bugün, Berlin’de Pergamon Müzesinde bulunan, o devirden kalan bir ayağı kırık görkemli bronz boğa heykeli bunun bir sözü olmalı.

Ne kadar da sağlıklı, güçlü, kendinden emin, şirin görünüyor!

Tüm haksızlıklara karşı çıkıyormuş üzere başı dik, onurlu!

Bu durumun bir öbür manası çok üzücü:

İzmir’in verimliliğini simgeleyen bu eşsiz boğa heykeli; Bergama’nın Zeus Sunağı ve heykelleri, Söke-Milet’in Pazar yeri kapısı, Germencik-Menderes Magnesia’nın mermerleri üzere alavere dalavereyle ele geçirilip şaibeyle Almanya’ya, yurt dışına çıkarılmış, kaçırılmış/götürülmüş.

Üstelik bunun, Anadolu’dan apartılmış öteki tarihi eserler için bir hapishaneden farkı olmayan Berlin Müzesinin evraklarına “Prusya (Almanya’nın eski adı) Kültür Mirası/Malı” olarak kayıtlı olması ne kadar uygunsuz, saygısız, irkiltici. Bir de boynuna “Nr. 30067” diye bir kayıt/mahkumiyet numarası asılmış.

Oysa Anadolu’nun, Ege Bölgesinin, İzmir’in toprakları hala verimli. Çayırları yemyeşil.

Gürbüz boğalar hala çiftliklerimizde üretiyor, otlaklarımızda vakur bakışlarla dolaşıp duruyor.

Elbette Berlin’e götürülmüş olan, İzmir’in bir öteki simgesi olabilecek bu bronz şaheser, İzmir’in boğası da yuvasına, var edildiği topraklara geri dönmeyi bekliyor.

Sefa Taşkın
20.05.2022
İzmir/Karşıyaka

Kaynak: Cumhuriyet
Kaynak Url: http://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/izmirin-bogasi-1937943?utm_medium=Kategori%20Sayfasi&utm_source=Cumhuriyet&utm_campaign=Kategori%20Sayfasi