Sarsıntı sonrası beyin ‘sürekli tehlike’ modunda kalabilir!

Üsküdar Üniversitesi Kurucu Rektörü, Psikiyatrist Prof. Dr. Nevzat Tarhan, sarsıntı korkusu konusunu kıymetlendirdi.

Anlamlı bir kaygı faydalıdır

Korkunun aslında yararlı bir his olduğunu ve hayatta kalmamızı sağladığını belirten Prof. Dr. Tarhan, “Korku, tehlikelerden korunmamızı, gerçek ve sağlıklı kararlar vermemizi ve kendimizi geliştirmemizi sağlar. Tanımlanmış ve manalı bir kaygı yararlıdır.” dedi.

Prof. Dr. Tarhan, sağlıksız korkuların ise ekseriyetle rasyonel olmayan, orantısız ve ölçüsüz dehşetler olduğunu lisana getirerek, “Anlam arayışı, özgürlük arayışı, yalnızlığı giderme muhtaçlığı ve mevti açıklayamama korkusu varoluşsal endişeleri oluşturur. Belirsizlik ise bunların temel nedenidir.” diye konuştu.

Korkuyu direktörün hiç de sıkıntı olmadığını belirten Prof. Dr. Tarhan, kişinin kendi kendine başa çıkamadığı durumlarda profesyonel yardım alabileceğini söyledi.

“Olayları yanlışsız tahlil edersek, ön yargılarımızı ve zihinsel koşullanmalarımızı değiştirebilirsek, birçok endişenin temelsiz olduğu ortaya çıkar. Karar verirken kaygıyı yönetebilmek çok kıymetlidir.” Diyen Prof. Dr. Tarhan, beynin meçhullüğü gidermesi durumunda kaygının yönetilebileceğini vurguladı.

Beyin sisi uzun periyodik gerilimle ilişkili

Günümüzde sıkça duyulan “beyin sisi” kavramının uzun vadeli gerilimle bağlı olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Uzun periyodik gerilim, beyinde gerilim hormonu olan kortizol salgılanmasına neden oluyor. Bu durum, beyindeki manaya, kavrama, algılama ve karar düzeneklerinin yavaşlamasına yol açıyor. Kişinin beyni adeta yavaş çekimde çalışıyor. Öbür bir psikiyatrik sorunu olmasa da yalnızca zihinsel yavaşlama görülüyor.” dedi.

Prof. Dr. Tarhan, tükenmişlik sendromu üzere durumlarda kişinin kronik gerilimi yönetemediğini ve çaresizlik hissettiğini tabir ederek, “Hayattaki iş yükünü, çocuklarla ilgili sorumlulukları yönetemeyen ve sağlıklı tahliller üretemeyen bireylerde bu durum ortaya çıkıyor. Tahlil üreten kişi ise beyindeki meçhullüğü gideriyor. Meçhullüğü gidermek, insanın temel gereksinimlerinden birisidir.” biçiminde konuştu.

Doğum anı bebek için birinci endişe deneyimi

Doğum anının bebek için birinci endişe tecrübesi olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Anne karnında bebek nefes almaya bile gereksinim duymaz, her şey hazırdır. Fakat bedendeki sistem doğum sonrasına nazaran planlanmıştır. Doğduktan sonra çocuğun birinci duyduğu his dehşet, birinci verdiği reaksiyon ise ağlamaktır. Çabucak annesine sığınıp rahatlar. Bu, temel inanç hissinin geliştiği andır. 0-3 yaş ortası anne yahut anne yerine geçen kişinin sıcaklığının yerini hiçbir şey tutamaz.” dedi.

Prof. Dr. Tarhan, perinatal psikoloji alanındaki çalışmalara da değinerek, olağan doğumla dünyaya gelen bebeklerin, sezaryenle doğanlara nazaran gerilim testlerinde daha az gerilim hormonu salgıladığını söz ederek, “Normal doğum, hayatın birinci meşakkatidir ve çocukları ruhsal olarak daha sağlam kılar. Sezaryenle doğan çocuklarda daha çok gerilim hormonu oluyor.” diye ekledi.

Korku, insan için bir kamçıdır

Yaşanan olumsuz hayat olaylarının “geliştiren travma” olarak değerlendirilebileceğini söz eden Prof. Dr. Tarhan, “Travma sonrası büyüme ölçekleriyle bunu ölçüyoruz. Kişi bu travmadan bir şeyler öğrenerek çıktı mı? Travma sonrası büyümede yeni ihtimaller ortaya çıkar, kişi insan bağlantılarını gözden geçirir, şahsî güçlerini fark eder. Gücünün yetmediği şeylerde radikal kabullenme formülünü kullanır. Bu, endişenin bir kazanıma dönüşmesidir. Kaygı, insan için bir kamçıdır, insanı harekete geçiren ve yeni keşif alanları sunan bir histir. Dehşetten korkmak yerine kaygıyı yönetmek kıymetlidir.” halinde konuştu.

Çocukluk çağı travmaları bugünkü kaygıların değerli bir nedeni

Çocukluk çağı travmalarının bugünkü endişelerimizde kıymetli bir etken olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Çocukluk çağı travmaları bugünkü endişelerimizin değerli bir nedenidir. Tüylü objelerden korkan bir kişiyi incelediğimizde, bu endişenin kökeninin ekseriyetle çocukluk periyodunda tüylü bir varlıkla (veya nesneyle) ilgili yaşadığı olumsuz bir tecrübeye dayandığını görürüz. Kişi bu olayı şuurlu olarak unutmuş olabilir, lakin bu tecrübe genel bir tüy yahut tüylü obje korkusu olarak devam edebilir. Bu çeşit endişelerin ve altında yatan travmaların ele alınması, kişinin ruhsal sıhhati ve gelişimi açısından büyük değer taşır. Fakat unutulmamalıdır ki, çocuklukta yaşanan travmaların ‘ömür uzunluğu bende kalacak’ halinde bir yazgı olduğu düşünülmemelidir. Zira bu çeşit tesirler genetik değil, epigenetiktir; yani çevresel faktörlerle değişebilir ve iyileştirilebilir.” dedi.

Deprem korkusu (sismofobi) yönetilemediğinde ömür kalitesini önemli formda düşürüyor

Prof. Dr. Tarhan, deprem korkusunun (sismofobi) ve sonrasında gelişebilen akut gerilim bozukluğunun doğal yansılar olduğunu lakin yönetilemediğinde hayat kalitesini önemli biçimde düşürdüğünü kaydederek, “Kişi zihinsel olarak kendisini bu hususta eğitirse, tıpkı yangın eğitimi almış birinin ne yapacağını bilmesi üzere, panik minimize olur. Birden fazla kayıp, afetten değil panikten kaynaklanır.” tabirlerini kullandı.

Japonya’da 4-6 yaş ortası çocuklara verilen afet eğitimlerinin aktifliğine dikkat çeken Prof. Dr. Tarhan, “Bu eğitimler sonraki yaşlarda daha sıkıntı öğreniliyor. Zelzele çantası hazırlamak kıymetli lakin asıl sorun o anda ne yapılacağını bilmek. ‘Aman zelzele konuşmayalım, çocuğun ruh sıhhati bozulur’ demek yerine, okul öncesi dahil çocuklarla ‘Deprem olursa ne yapacağız?’ senaryoları konuşulmalı, konutta pratik yapılmalı. Kişi ne olacağını bildiğinde korkusu orantısız olmaktan çıkar. Kaygı doğal bir his. Alışılmış ki korkacağız. Fakat zihinsel hazırlık çok değerli.” biçiminde konuştu.

Bazı şahıslar devamlı tehdit var, tehlike var diye yaşıyor

Deprem anında beyinde sempatik hudut sisteminin çok aktive olduğunu (göz bebeklerinde büyüme, kas gerilmesi, tansiyon yükselmesi), fakat tehlike geçtikten sonra parasempatik sistemin devreye girerek rahatlama sağlaması gerektiğini belirten Prof. Dr. Tarhan, şöyle devam etti:

“Bazı şahıslarda parasempatik hudut sistemi devreye girmiyor. Devamlı tehdit var, tehlike var diye yaşıyor. Travmatik bir olay karşısında, şayet endişenin kaynağı meçhulse, bireyde birinci reaksiyon çoklukla inkar yahut reddetme formunda ortaya çıkıyor. Lakin endişe, sarsıntı üzere somut ve inkar edilemeyecek bir kaynağa dayanıyorsa, ikinci bir reaksiyon olarak kişi olayla ilgili depresif bir ruh haline girebiliyor. Bu durum, birtakım şahıslarda öfke patlamaları, kimilerinde ise içe kapanma biçiminde kendini gösterebiliyor. Akabinde, birtakım bireylerde ‘savaş, kaç ya da donakal’ reaksiyonları gözlemlenebiliyor. Kimi şahıslarda süreksiz olarak lisan tutulması görülebiliyor yahut panikle pencereden atlama üzere davranışlar sergilenebiliyor. Tüm bunlar, akut gerilim durumunda ortaya çıkan tipik reaksiyonlardır ve bu yansıların birkaç saat yahut birkaç gün içinde düzelmesi beklenir. Lakin, bu durum kişinin uyku nizamını bozuyor, kişi vaktinin büyük birçoklarını (örneğin, bir saatin 50 dakikasını) sarsıntısı düşünerek geçiriyorsa yahut ‘flashback’ olarak isimlendirilen, olayı yine yaşantılama durumları sıkça görülüyorsa (yani olayın her an yine olacağı hissine kapılıyorsa), konuta girememek, daima diken üstünde oturmak, ‘hipervijilans’ denilen çok tetikte olma hali üzere belirtiler ortaya çıkıyorsa, hatta kişi uyumaktan korkar hale geliyorsa, durum ciddiyet kazanmış demektir.”

Bazı şahıslar kaygıyı ‘mumyalaştırarak’ hayatlarında daima canlı tutar

Yoğun dehşetin, adeta beyindeki ‘programı’ bozabildiğini anlatan Prof. Dr. Tarhan, şunları lisana getirdi:

“Eğer bu durum günlük hayat aktivitelerini etkilemiyorsa, bilhassa birinci bir ay içinde (bazı görüşlere nazaran ise 8 haftaya kadar) hastalık olarak kabul edilmez. Bu süreçte çoklukla ilaç tedavisi gerekmez; bilakis, bu gerilimin bir ölçüde yaşanması ve işlenmesi beklenir. Hatta bu gerilim, kişinin yeni bakış açıları kazanması, farklı düşünmesi, olaylara yeni manalar yüklemesi, derin tahliller yapması ve küçük detayları fark ederek kendini geliştirmesi için bir fırsata dönüşebilir. Kişinin olaya olumlu ya da olumsuz yaklaşımı ve anlamlandırma biçimi, bu sürecin seyrini belirler. Çoklukla bu durum, 6-8 hafta içinde çözülür ve kişi olağan hayatına döner. Bu süreçte sağlıklı olan, kaygıyı ‘minyatürize etmek’, yani küçülterek yönetmektir. Lakin kimi şahıslar kaygıyı minyatürize edemez, tersine ‘mumyalaştırarak’ hayatlarında daima canlı meblağlar. Bu şahıslarda durum, objesi meçhul bir obsesyondan fazla, kaynağı muhakkak bir dehşete işaret eder ve bu da çoklukla kaçınma davranışlarına yol açar. Daima niyet tekrarları görülür; bu durum daha çok ‘rüminasyon’ halinde, negatif yahut bazen müspet içerikli olabilir. Kişi daima tıpkı mevzuyu düşünür. Obsesyonda kişi fikirlerinin saçma olduğunun farkındadır, lakin rüminasyonda niyetlerine inanarak onları daima zihninde döndürür. O beyni çok yoran bir şeydir. Bu tıp reaksiyonların 6-8 hafta kadar sürmesi doğaldır. Bu mühletin sonunda kişinin travma sonrası büyüme kazanımlarıyla hayatına devam etmesi beklenir. Şayet bu başarılamazsa, uzman yardımı almak gerekir.”

İstanbul’un “çılgın projesi” kentsel dönüşüm olmalı

İstanbul’un “çılgın projesinin” öncelikle kentsel dönüşüm olması gerektiğini savunan Prof. Dr. Tarhan, “Şu an binaların yaklaşık yüzde 70’i 2000 öncesi yapılar ve yüksek risk taşıma potansiyeline sahip. Bu bahiste liderlik ve önemli bir gelecek projeksiyonu koşul.” formunda konuştu.

Prof. Dr. Tarhan, deprem konusunda farklı uzman görüşlerinin “felaketleştirenler” ve “tehlike atlatıldı diyenler” halinde insanları şaşırttığını ve bilgi kirliliğine yol açtığını belirterek, “Uzmanların kendi ortalarında oturup tahlil üretmesi gerekirken, herkes farklı bir şey söylüyor. Rasyonel hareket etmek ve düşünmek gerekiyor.” dedi.

Depremi her an olacak üzere yaşamaya insan alışamaz

Toplumun vakitle travmaları unutma eğiliminde olduğunu (6 Şubat sarsıntıları gibi) söz eden Prof. Dr. Tarhan, “Korkuyu yok saymak yerine ‘minyatürize edip’ toplumun devamlılığını sağlamak gerekiyor. ‘Yarın 7.4 olabilir’ üzere telaffuzlar kaygıyı ‘mumyalaştırmaktır’ ve bu kaygıyla yaşanmaz. Bir odada yılan varken onunla yaşamaya alışılmaz. Zelzelesi her an olacak üzere yaşamaya insan alışamaz. Yöneticilerin işi ciddiye alıp plan yaptıklarını görmek, örneğin Şehircilik Bakanlığı’nın bina tespit çalışmaları üzere adımlar, insanlarda inanç hissini artırır, panik davranışını minimize eder ve gelecekle ilgili meçhullüğü giderir.” diye konuştu.

Deprem korkusu isimli ve psikiyatrik olaylarda artışa neden olabiliyor

Deprem endişesinin isimli ve psikiyatrik hadiselerde artışa neden olabileceğini, toplumdaki temel inanç hissini zedeleyebileceğini söz eden Prof. Dr. Tarhan, “Güven duygusu olursa, insan ‘bunun tahlili vardır’ diyerek problemleri daha rahat aşar.” dedi.

Başa çıkma usullerinden birincisinin müspet psikoloji olduğunu belirten Prof. Dr. Tarhan, “Bu yaklaşım, olayları olumlamak ve onlara mana yükleyebilmek üzerine konseyidir. Her olayın bir tehdit, bir de fırsat boyutu vardır. Tehdit boyutunu görüp fırsat boyutuna odaklanmak, gerçekleri kabul edip amaç belirlemek ve strateji geliştirmek endişeyi en hoş yönetme biçimidir. Buna ‘radikal kabullenme’ diyoruz; kabullenip onu bir fırsata dönüştürmek.” diye açıkladı.

Hepimizin gücünün yettiği ve yetmediği şeyler var

İkinci kıymetli metodun dini başa çıkma olduğunu kaydeden Prof. Dr. Tarhan, “Hepimizin gücünün yettiği ve yetmediği şeyler var. Bu türlü durumlarda kişinin zihinsel bir sığınağa muhtaçlığı olur: Büyük bir mananın, bir kıymetin, bir yaratıcının kesimi olmak. Cihandaki olayların tesadüfen olmadığını, bir geminin kaptanı olduğu üzere dünyanın da bir sahibi olduğuna inanmak, insanın gücünün yetmediği yerde bu teknikleri kullanarak rahatlamasını sağlar. Empati, vicdan hissinin bir eseridir. Vicdan duygusu olmayan kimse empati yapamaz. Bencil bireylerde vicdan duygusu körelir. Zelzele üzere olaylarda dini başa çıkma sistemini kullanan bireyler bu mevzuda bazen çok fedakar olabiliyorlar. Çok orantısız yansılar de olabiliyor. Gerilim altında itidalli kalma konusunda kendini eğitmiş şahıslar bu olaylarda liderlik yapıyorlar. Aileyi de yatıştırıyorlar, çevreyi de yatıştırıyorlar. Biraz zihinsel olarak, emek vermek gerekiyor.” formunda kelamlarını tamamladı.

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı