Orda kimse var mı? İzmir: 10 Temmuz 1688: 11.45

İzmir de tekrar mi sarsıntıyla yıkılacak?

Tarih tekerrür mü edecek?

Aynı şeyleri tekrar tekrar yapıp, ya da yapmayıp farklı sonuçlar beklemek ne manaya geliyor? 

***

Aralarında fay, kırık olan (çatlak değil) koca yer kütlelerinden biri hareket etmek isterken, yanal yüzeylerinde bulunan kayasal pürüzler/çıkıntılar bu hareketi mahzurlar. 

Bu durum, bu türlü bir hareketi tedbire; fay, kırık’ın içinde dayanılmaz bir gücün birikmesine neden olur. Fay bu enerjiyi, zorlamayı bir noktadan sonra taşıyamaz ve kırılır.

Bu kırılmayla birlikte hareketi engellenen yer kütlesi birikmiş gücün gücüyle doğrusal ya da eğimli olarak ileri yanlışsız atılır, hareket eder. 

Büyük güçlerin boşalması sırasında, büyük zelzelelerde bu atımlar, yer değiştirmeler 5-10 mt’yi bulur.

Bazen bu kırılmalar, komşu diğer fayların kırılmasına da yol açar.

Dünyanın birçok yerinde ve ülkemizde görülen bu cins sarsıntıların nedeni bu fay kırılmalarıdır.

Ancak zelzelelerin vakti ve yeri tam olarak bilinemez.

Fay sınırlarının yer yüzünde pozisyonları, daha evvel olmuş zelzelelerin yer ve vaktine bakılarak kestirim edilmeye çalışılır. 

Kesin olan, insan eliyle yapılmış yapılarda gerekli tedbirler alınmamış ise büyük sarsıntıların sonuçları büyük felaketlerdir.

***

Ülkemiz 6 Şubat 2023 günü evvel sabaha karşı Sofalaca-Seyit Kamil-Gaziantep, dokuz saat sonra Ekinözü-Kahramanmaraş merkezli, arka arda meydana gelen iki çok, çok büyük zelzele yaşadı.

Bu zelzeleler geniş bir bölgeyi etkiledi, binlece insanımız öldü, onbinlerce konut yıkıldı, oturulmaz hale geldi. 

İnsani ve maddi, inanılmaz ölçüde büyük kayıplara neden oldu bu durum!

Oysa ülkemizin bir zelzele ülkesi olduğu, yüzyıllardır bu türlü büyük zelzelelerle karşılaştığı biliniyor.

Bu mevzuda bilgi sahibi, tedbir almakla sorumlu, yaptırımcı onlarca kuruluş, kişi var. 

Siyasal erk alışılmış ki bu olgunun birinci sahibi!

Prof.Celal Şengör, Prof.Naci Görür, Prof.Ahmet Ercan üzere dünya çapında uzman bilim insanlarımız yıllardır ülkemizin çeşitli yerlerindeki sarsıntı riskiyle ilgili, yetkilileri, insanlarımızı uyarıyorlar.  

Son yıllarda sayıları daha da artan bu türlü pahalı bilginlerimizden, İzmir-9 Eylül Üniversitesinden Zelzele Bilimci Prof. Hasan Sözbilir  20.08.2020’de, K.Maraş etrafında yaşanan vahim sarsıntının öncesinde İzmir’le ilgili bakın neler demiş:

“İzmir’de bugün zelzele olduğunda, yeryüzünü bir zon boyunca 10-20 kilometre kadar kırılacak 13 fay var. 

Bunlardan bir tanesi, en son 330 yıl evvel kırılan ve her an kırılması beklenen “İzmir Fayı”. 

Bu fay Güzelbahçe’den başlıyor, Narlıdere, Balçova, Konak, Bornova, Işıklar, Pınarbaşı’na kadar uzanıyor.

 Yani İzmir’in 4’te 3’ünden, hem de büsbütün yerleşim alanlarından geçiyor. 

Bunun dışında 12 fay daha olduğu düşündüğünde İzmirli her an patlamaya hazır bombanın üzerinde yaşıyor denebilir.”

Yaşanılan bir olayı ya da o anı daha evvelce yaşamışlık yahut görülen bir yeri daha evvelce görmüş olma hissine “dejavu” deniyor. Fransızca olan bu sözcüğü sözlükler bu türlü tanım ediyor.

Bakın, 335 yıl evvel, 1688 yılında İzmir’de meydana gelen sarsıntılar, bugün ülkemizde yaşananlarla nasıl paralellik gösteriyor.

Tarih, İzmir’de önümüzdeki günlerde, yıllarda yaşanması çok beklenen bir zelzeleyle ilgili nasıl korkutucu, ürkünç bir fotoğraf çiziyor! 

İzmir’i “dejavu” mu bekliyor?

***

***

Osmanlı devrinde İzmir’de daha evvel de birçok sarsıntı olmasıyla birlikte en şiddetli sarsıntı 1688 yılında yaşanmıştı.

İzmir üzerine çok pahalı çalışmaları olan Prof.Mübahat S.Kütükoğlu’nun verdiği bilgilere nazaran 1688 yılı yaz aylarında İzmir iki büyük zelzelelerle sarsıldı.

İlk sarsıntı 30 Haziran 1688’de yaşandı.

Bu şiddetli sarsıntıda, İzmir Körfezine giriş çıkışlarda gemi trafiğini denetim eden, İzmir-Balçova’nın İnciraltı yöresindeki Sancak Kale yıkıldı.

Tarihçi Sinan Meydan’a nazaran, Sancak Kale’nin bulunduğu yer sarsıntının tesiriyle anakaradan 30 mt ayrıldı, orada bir adacık oluştu.

Öyleyse, demek ki 335 yıl evvelki birinci sarsıntı, birinci fayın kırılması, Prof. Sözbilir’in kelamını ettiği, Güzelbahçe, Narlıdere, Balçova’dan başlayıp, kuzeye, İzmir’in en meskun alanlarına giden, “İzmir Fayı” olarak isimlendirilen fayın başladığı yerde oldu.

Sancak Kale İzmir körfezinin en dar yerinde, 1666 yılında Köprülü Mehmet Paşa buyruğuyla inşa edilmişti.

Depremde yıkılan bu askeri yapının yanı sıra kalenin topları bile denize gömülmüştü.

İzmir’in Narlıdere ilçesinin sırtını dayadığı Çatalkaya Dağı ile İzmir Körfezinin ortasındaki düzlüğün, İnciraltı dahil, yumuşak bir yere sahip olduğu olasıdır. 

Sancak Kale ve topları bu türlü bir yere sahip İnciraltı’nda, tahminen de bu nedenle toprağa, denize batmış olmalılar.

Sancak Kale mevkii

İzmir’de 1688 yılı yazının ikinci büyük sarsıntısı birincisinden onbir gün sonra geldi.

Belki K.Maraş’taki üzere 30 Haziran’daki birinci zelzelede kırılan, kayan fay ikinciyi tetiklemişti

Bu sarsıntının 7.0 şiddeti civarında olduğu düşünülüyor.

Dönemin Fransız Konsolosluğunun raporlarını yayınlayan İngiliz sarsıntı alımı Prof. Nicholas N.Ambraseys’in verdiği bilgiye  nazaran, 10 Temmuz 11.45’de yaşanan zelzele 30 saniye sürdü. Bu sarsıntı İzmir’in yerle bir olmasına yetti.

İzmir sarsıntılarıyla ilgili kapsamlı bir kitap yazan Prof.Melih Tınay’ın transferiyle; “bu sarsıntı sonucunda İzmir’de 17 caminin 14’ü yıkılmış, 3’ü ise ağır hasar görmüştü. 

Gayrimüslimlere ilişkin kiliseler çökmüş, bilhassa liman civarındaki ticaret hanları yıkılmıştı. Yaklaşık 700 tüccar hayatını kaybetmişti.

Tarihçi Sinan Meydan’a nazaran zelzeleyle birlikte İzmir’de kara 60 cm çökmüş, oluşan tsunami nedeniyle limanda bulunan gemiler alt üst olmuştu.

Cumhuriyet Devrinin birinci İzmir gazetelerinden biri olan Hizmet’te, 1928 yılında, müellif Hakkı Nezihi benzeri bilgiler veriyordu: 

“10 Temmuz 1688 sarsıntısında İzmir’de müthiş bir zelzele oldu.

Depremin birinci sarsıntılarıyla birlikte yer yarılmış, bu yarıklardan kaynar halde siyah pis kokan su çıkmıştı. 

Yarıklar üzerinde meyyit balıkların bulunması bu suyun deniz suyu olduğu hakkında bir kanaat uyandırmıştı.

Bu sarsıntı ve akabinde çıkan yangın İzmir kentinin canını aldı. İzmir bir yığın taş, bir küme kül haline geldi. 

Bu muazzam bela sırasında onbeş, onaltı bin kadar insan öldü. Bu felaket en çok Türk halka ziyan vermişti. 

Büyük mescitlerin, mescitlerin çabucak birçok, üç Katolik kilisesi, büyük Rum katedrali evvel yıkıldılar, sonra yandılar. 

 Bu felaketle kent meskenlerinin dörtte üçü harap olmuştu. Dörtte biri de oturulmayacak kadar hasar görmüştü. 

Eğer bu felaket gündüz olmayıp gece, halkın uyuduğu saatlerde olsaydı, kent sakinlerinin çabucak hepsi yıkıntı altında kalıp mahvolurlardı.” 

Hakkı Nezihi’nin muharriri olduğu, birinci olarak 1925’de “Yanık Yurt” ismiyle yayına başlayan gazete, daha sonra “Hizmet Yanık Yurt” ismiyle yayınına devam etmişti. 

Cumhuriyet periyodunda İzmir’in birinci basın organlarından biri olan bu gazetenin yöneticileri, 1922 yangınıyla yanmış bir kente dönüşmüş hoş İzmir’in o durumundan çok etkilenmiş olmalılar ki gazetelerine “Yanık Yurt” ismini vermişlerdi.  

Neler görmemişti ki bu İzmir?

1924 İzmir depremi

***

İzmir’in 16-17. Yüzyılla birlikte Akdeniz havzasında kıymetli bir ticaret kenti haline gelmesi, kentin giderek kozmopolit bir merkeze dönüşmesi yabancı basının da İzmir’e olan ilgisini arttırmıştı.

İzmir’in yaşadığı felaket Avrupa’da da yankılanıyordu.

Prof.Melih Tınal’ın,  Yrd.Doç.Erkan Serçe’den aktardığına nazaran; İngiltere’de yayınlanan “London Gazetta” isimli gazeteye,  İstanbul’dan gönderilen bir okur mektubu da İzmir’in sarsıntıdaki acıklı halini anlatıyordu:

“İzmir’de haziranın otuzunda, öğlene yanlışsız saat 11 ile12 ortasında bir dakika içinde kentteki bütün konutları yerle bir eden bir zelzele meydana geldi…. 

Depremden dört saat sonra Frenk Sokağındaki bir Ceneviz meskeninde yangın başladı. Rüzgarın şiddetiyle Frenk Sokağı (bugünkü Alsancak-Kordonboyu) yerle bir oldu. 

Aynı formda kentin geri kalan kısımları da kısa zamanda…. zirve kısımlar hariç büsbütün kül oldu. 

En optimist iddiayla 5.000 kişi telef oldu. Kimileri bu sayının iki katı olduğunu söylüyor…

Ölenler ortasında Doğu’nun en ünlü Musevilerinden haham Aaron Aben Haim, birkaç papazla birlikte kilisede dua eden Rumların İzmir metropoliti de vardı.”

1828 İzmir Depremi

Yapımı zelzeleden kısa bir vakit evvel, 1675 yılında, Köprülü Ahmet Paşa tarafından başlatılan, Kara Mustafa Paşa tarafından 1677 yıllarında tamamlanan (Büyük) Vezir Han da sarsıntıdan nasibini aldı.

Han, büyük tüccarların yeriydi ve depolarında, yok olduklarında İzmir iktisadını sarsacak ölçüde değerli mallar vardı. 

Deprem sırasında çıkan ve çabucak yayılan büyük yangında, yerli yabancı tüccarların depolarındaki bu malların birden fazla kurtarılamamış, yanmıştı.

Bu çeşit felaketlerde yangın sarsıntının kardeşi gibiydi!

Adnan Menderes Üniversitesinden Doç. Bülent Çelik’in Ege Üniversitesinden Prof.Bozkurt Ersoy’dan aktardığına nazaran, (Büyük) Vezir Han, bugünkü Mimar Kemalettin Caddesi ile 1326 ve 1330 sokakların kesiştiği köşede bulunuyordu.

Prof.Mübahat S.Kütükoğlu 1688 sarsıntılarında durumu şöyle özetliyor: 

“Depremin kente verdiği ziyan daha çok Türk mahallelerinde olmuştu.

Fransız raporlarına nazaran 16-19.000 kişi ölmüştü. Sarsıntı cumartesi günü olduğu için yabancılar kent dışındaydı ve zelzeleden fazla kayıp vermemişlerdi. 

Depremden sonra başlayan yangında Frenk Sokağı (Alsancak-Kordon boyu) ve Ermeni Mahallesi (Alsancak-Kahramanlar) büyük ziyan görmüştü. 

Evlerin ahşap olması nedeniyle kentin çabucak hemen yarısı yok olmuş, taştan yapılmış mescitler, hanlar, kiliseler bile zelzeleden etkilenmiş, kentte salgın hastalık tehlikesi belirmişti. 

Yabancılar İzmir’i terk ederek limandaki gemilere sığınmışlar, bir kısmı Sakız adası, Halep ve Lübnan-Sayda’ya göç etmişti.”

Depremin olduğu vakitte Osmanlı Ülkesinin padişahı II.Süleyman idi. 

Yine Prof.Melih Tınal’ın verdiği bilgiye nazaran, Payitaht İstanbul İzmir zelzelesinde ölenlerin malları üzerinde, varisleri bakımından padişahın çıkarlarını gözetmek (el koymak) hedefiyle, Osmanlının değerli devlet adamlarından olan bir Kapıcıbaşı’nı İzmir’e göndermişti.

Prof.Necmi Ülker’in kaydına nazaran, “deprem alanında temmuz ayının sonuna kadar altın ve gümüş para çıkarılabiliyordu.

Fransız, İngiliz, Hollandalı tüccarların sarsıntı nedeniyle kaybettikleri para muhtemelen 1 milyon dolardı. Yalnız İngilizler 300 bin dolar kaybetmişlerdi.

Deprem ortamında oluşan otorite boşluğunda yağmacılık almış yürümüştü. Payitaht, İzmir’deki bu kaos ortamını önlemek için Dergah-ı Ali Kaptancıbaşısı Ahmet Efendiyi kente göndermişti”.

Felaketleri kendi çıkarları için fırsata dönüştürmeye kalkışanlar her devirde vardır!

1828 İzmir Depremi

Prof.Melih Tınal, artçı sarsıntıların İzmir’de 31 Temmuz 1688 gününe kadar devam ettiğini bildiriyor: 

“Bu ortamda halk endişe içindeydi. Kente rastgele bir yardım gelmiyordu. Zelzeleden ve akabinde çıkan yangından canını kurtaranlar kendilerini inançlı gördükleri boş meydanlara atmıştı.”

Ortalık sakinleştiğinde İzmir’in büsbütün bir harabe haline geldiği görülmüştü. 

Şehrin yine inşası elbette zordu. 

Prof.Mübahat S.Kütükoğlu, “deprem sonrasında,  İzmir ticaretinde büyük krizle karşılaşıldığını, kentte iktisadın tekrar canlandırılması için yabancı tüccarların mali takviye sağladığını belirtir: 

Birkaç yıl içinde Sancak Kale, hanlarıyla birlikte kentin birçok yeri tekrar inşa edilmişti”.

Depremlerin nedeni bilinmediği için tekrar başa dönülmüştü.

Deprem bakımından İzmir için çok büyük tehlike yaratan gevşek, dayanıksız yer üzerine yapılaşmaya devam edilmişti.

İzmir, bu yıkıcı sarsıntıların akabinde, 1739 ve 1778’de de bu zelzeleye yakın şiddette ve çeşitli can ve mal kaybına yok açan orta büyüklükte zelzeleler yaşadı.

Bu ölçekten daha küçük sarsıntılar, tarih içinde İzmir fayları üzerinde meydana geldi, hala geliyor. 

****

Evet, tarih bize 30 haziran ve 10 temmuz 1866’da İzmir’de meydana gelen olayların detaylarını, pahalı bilim insanlarının kalemlerinden bu türlü anlatıyor.

Yaşanmış olaylar ne kadar çok K.Maraş’ta günümüzde yaşananlara benziyor.

O vakitler, M.S.Kütükoğlunun verdiği bilgiye nazaran 1676’da nüfusu 55 bin olan İzmir’de ne kadar çok insanın canı yanmış. Nüfus 1699’da 24 bine inmiş.

2020 İzmir-Bayraklı Sarsıntısı Sonucu

Değerli bilim insanlarımız: Prof. Celal Şengör, Prof. Naci Görür, Prof.Ahmet Ercan, Prof. Sözbilir, daha kaçları yıllardır kamuoyunu çarpıcı bir formda uyarıyor: 

İzmir etrafında Güzelbahçe’den, Narlıdere, Balçova, Konak, Bornova, Pınarbaşı’na kadar uzanan fay, birden ya da kesim modül, Tabiat maddeleri uyarınca kırılabilir. 

Bu olması önlenemez kırılma ile ortaya çıkacak fevkalade bir gücün yarattığı yer hareketi inanılmaz yıkıntılara yol açabilir.

Umulur ki Türkiye’nin, İzmir’in yetkilileri, ilgilileri gerekli tedbirleri almışlardır, alacaklardır.

Zaman çok süratli geçiyor!

Zaman tükeniyor!

Yıkılan yapıların altında yok olan insan hayatlarının geri gelmesi olanaksız, varlıkların yerine konması kolay değil!

Yıkılan yapıların altında kalıp ölmek ne acı!

Yıkılan yapıların altında kalıp yardım beklemek ne zor!

Yıkıntılar ortasında “orda kimse var mı” seslerini duymak ne ürpertici!

Oysa bunları önlemek için insanın aklı da var maddi ve manevi gücü de!

Sefa Taşkın 

17.02.2023

Karşıyaka/İzmir

Kaynak: Cumhuriyet
Kaynak Url: http://www.cumhuriyet.com.tr/cumhuriyetin-egesi/orda-kimse-var-mi-izmir-10-temmuz-1688-1145-2052697?utm_medium=Kategori%20Sayfasi&utm_source=Cumhuriyet&utm_campaign=Kategori%20Sayfasi